شهاب قبس

بررسی روایتهای سبعة احرف:

یکی از مبانی مهم حدیث شناسی، شناخت شرایط و اسباب صدور حدیث است.فهم درست روایات احرف سبعه نیز پیرو همین قاعده است.سؤال مهمی که در اینجا مطرح است این است که:آیا اصل صدور این روایت از رسول اکرم(صلی الله علیه وآله وسلم)قطعی و یقینی ست؟مقصود از هفت حرف چیست؟و آیا ایشان مقصود خود را از این روایات عنوان کرده اند؟مادر اینجا به دنبال پاسخ این سؤالات هستیم.

نمونه روایات سبعة احرف:

دراینجا ما به بیان یک نمونه از این روایات از کتب شیعه و یک نمونه از کتب اهل سنت اکتفا کرده و سپس به بررسی سندی و دلالتی آنها خواهیم پرداخت.

1)     شیخ صدوق به اسناد خویش ازرسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم)نقل کرده است:

أتانی آت من الله، فقال:إن الله عزوجل یأمرک أن تقرأ القرآن علی حرف واحد، فقلت:یارب وسع علی امتی،فقال: ان الله یأمرک أن تقرأالقرآن علی حرف واحد، فقلت: یارب وسع علی امتی،فقال:إن الله یأمرک أن تقرأ القرآن علی حرف واحد، فقلت: یارب وسع علی امتی، فقال إن الله یأمرک أن تقرأ القرآن علی سبعة أحرف."ابن بابویه،محمدبن علی،1362،ج2،ص385″

2)     از ابی هریره منقول است که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمودند:قرآن برهفت حرف نازل شده است،آنرا برهر حرفی بخوانید درآن حرجی نیست لیکن آیه رحمت را به عذاب و آیه عذاب را به رحمت ختم نکنید."طبری،محمدبن جریر،1384،ج1،ص42″

الف)بررسی سندی:

درسلسله راویان حدیث اول به فردی به نام احمدبن هلال عبرتائی برمیخوریم،شیخ صدوق درباره وی چنین میینویسد:"او نزد مشایخ ما مجروح است.استاد ما ابن ولید از سعدبن عبدالله روایت کرده که گوید:ماشیعه ای که از تشیع به ناصبی بودن برگردد ندیده ونشنیده ایم مگر احمدبن هلال. ومیگفتند به مفتردات روایی وی نباید عمل کرد” “ابن بابویه،محمدبن علی،1395ق،ج1،ص76″شیخ طوسی نیز درباره وی عبارت:"کان غالیأ متهمأ فی دینه” بکارمیبرده است."طوسی،محمدبن حسن،بی تا،ص83″ درباره حدیث دوم هم که راوی آن معلوم الحال میباشد.

ب)بررسی دلالتی:

دربررسی دلالت این احادیث وجوه متعددی وجود دارد ازجمله:

1)منظور الفاظ مختلف است که دارای معنای یکسانی هستند،یعنی جایگزینی کلمات بایکدیگر.

2)وجوه هفتگانه لغات ولهجه های عرب:اکثرعلماء اهل سنت این مبحث راپذیرفته اند وصاحب قاموس نیز آنرا تأیید میکند.ابن اثیر در النهایه سبعة احرف رابه” سبع لغات من لغات العرب” معناکرده است."کریمی،محمود،دیمه کار،محسن،1393،ص18″ آیت الله معرفت تصریح میکند:احرف در حدیث اول به معنای لهجه های مختلف عرب میباشد چنانکه در احادیث اهل سنت نیز به همین مضمون آمده وهمین معنا ازآن اراده شده است وخداوند دامنه گسترده ای را درمورد قرآن برای این امت فراهم کرده تا آنان بتوانند قرآن را به لهجه های مختلف بخوانند."معرفت،محمدهادی،1410ق،ج2،ص93″

3)وجوهی که به کیفیت تلاوت قرآن مربوط است مانند ادغام،اظهار،تفخیم و…

4)هفت نوع اختلاف مانند:

الف)افراد،تثنیه،جمع،تذکیر وتأنیث

ب)ماضی،مضارع و امر

ج)اختلاف در اعراب

د)اختلاف در نقص و زیادت

ه)تقدیم وتأخیر

و)ابدال

ی)کیفیت تلاوت

5)درمورد حدیث اول میتوان احتمال تقیه را نیز وارد کرد.

دلایل دیگری که میتوان در رد این احادیث و تأویل آنها بیان کرد از جمله:

وجود روایتهای نافی روایتهای سبعة احرف:روایت هایی مبتنی بر نزول قرآن بر سه حرف،چهار،پنج و یا ده حرف که این روایتها در تضاد با روایتهای سبعة احرف میباشند.مانند:سمرة بن جندب میگوید:پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود:قرآن بر سه حرف نازل شده است در آن اختلاف نکنید،قرآن تمامش مبارک است آنرا آن گونه بخوانید که برشما قرائت شده است."فتحی،مهدی،1387،ص9″

کلی گویی وابهام روایات نقل شده:که نمایانگر ضعف وجهل آنهاست زیرا اگرنزول قرآن برهفت حرف صحت داشت جای این سوأل باقی ست که چگونه ممکن است پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)حدیث رابا الفاظی کلی بیان کرده و مقصود خویش را واضح عنوان نکرده و پیرامون مصادیق آن توضیحاتی نداده باشد تا جایی که برای آن،اینهمه تفسیر ارائه شده است."فتحی،مهدی،1387،ص10″ وموارد واشکالات بسیار دیگر که مجال عنوان و بیان آنها در اینجا نیست.

روایات نزول قرآن برهفت حرف یکی ازروایات مشهور درجوامع روایی اهل سنت بوده که به صورتهای نزول،قرائت وتفسیرقرآن برهفت حرف و به صورت نزول قرآن براقسام هفتگانه در برخی جوامع روایی متقدمه امامیه نیزنقل شده است.روایات احرف سبعه،یکی ازموضوعات مهم علم نزول قرآن،علم قرائات وعلم جمع وتدوین قرآن است.درباره صحت وعدم صحت این روایات وتأثیر آن درحوزه قرائت وکتابت قرآن مباحث فراوانی میتوان یافت.ارتباط روایات مزبور بامباحث علوم قرآنی ازیک سو ونقل آن دربرخی مصادر فقهی امامیه ازسوی دیگر ونیز تشابه آن باروایات اهل سنت،ضرورت بازخوانی این روایات را درمصادر امامیه بیش ازپیش نمایان میسازد.

از ابی هریره منقول است که پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمودند:قرآن برهفت حرف نازل شده است،آنرا برهر حرفی بخوانید درآن حرجی نیست لیکن آیه رحمت رابه عذاب وآیه عذاب رابه رحمت ختم نکنید.(طبری،محمدبن جریر،جامع البیان عن تأویل آی القرآن،ج1،ص42)

دلیلی بر رد این روایت:

وجود روایتهای نافی روایتهای سبعة احرف:روایت هایی مبتنی برنزول قرآن برسه حرف،چهار،پنج و یا ده حرف که این روایتها در تضاد باروایتهای سبعة احرف میباشند.مانند:سمرة بن جندب میگوید:پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)فرمود:قرآن بر سه حرف نازل شده است درآن اختلاف نکنید،قرآن تمامش مبارک است آنرا آن گونه بخوانید که برشما قرائت شده است.(فتحی،سیدمهدی،حدیث سبعة احرف درمحک عقل ونقل،ص9)

پیامد این روایات:

از جمله پیامدهاى حدیث سبعه احرف، جمع‏آورى قرآن در زمان عثمان است. زیرا مسلّماً در زمان عثمان حدیث سبعه احرف مطرح و مورد استناد بوده است و مصاحف متعددى بر اساس قراآت متعدد، مبنى بر سبعه احرف رواج مى‏یافت.

نتیجه:

امام باقر(علیه السلام)درپاسخ به پرسش اصحاب درباره سبعة احرف میفرمایند:

کذبوا أعداء الله ولکنه نزا علی حرف واحد من عند واحد(کلینی،محمدبن یعقوب،کافی،ج2،ص630)

امام صادق(علیه السلام)فرمودند:ألقرآن واحد،نزل من عندواحد علی واحد وإنما الإختلاف من جهة الرواة(کلینی،محمدبن یعقوب،کافی،ج2،ص630)

باتوجه به این روایتها وهمچنین به ضعف سند اغلب روایتهای سبعة احرف ویاتأویل آنها وتصریح بسیاری ازدانشمندان شیعه برانکار آن بایدگفت:نزول قرآن برهفت حرف به خصوص درالفاظ سخنی نادرست ومجهول است وبرصحت آن حکمی نمیتوان کرد.